انتشار خيمۀ حسب حال راز آميز عمر خيام: بازدوزى منطقى و ترجمۀ منظوم هزار رباعى ميكدۀ سعادتش بر اساس روش هستى شناسى خود او

عمر خيام: «گفتمش چيست گفتۀ خيام؟ گفت پيراست حسب حالى چند» زندگينامۀ خودسرودۀ عمر خيام ٩ قرن پس از درگذشت وى در سالروز صحيح تقويمى تولدش ٢٠ خرداد انتشار مى يابد.

GREATER BOSTON, MA, UNITED STATES, June 7, 2025 /EINPresswire.com/ -- رباعیات اصيل عمر خیام حماسه ای بوده است همزمان فردى، جهان-تاریخی، و کیهانی در جستجوى سعادت واقعی انسان. او آن را چنان سرود تا همه آن را مدام بخوانند، مانند کتابى براى نيايش يا تسبیحى از مروارید یا یاقوت، زیرا قرار بود نه تنها بازتابنده بلکه مولد جستجوی سعادت بشر باشد. هر یک از بخش هايش مى بايد در بطن معماری حکمت فلسفی، دينى، و علمی آن که در شعرى بغايت شگرف و زیبا هنرمندانه یکپارچه شده اند، درك گردد. خیام درست می گفت. در دنيا هیچ چیز مانند شراب او وجود ندارد.

از آنجا كه قرار بود دفتر (يا نامۀ) عمر او پس از مرگش منتشر شود، معاصرانش از آن اطلاعى نداشتند. اما رباعياتش در اثر بلایای طبیعی و اجتماعی و شیوه هاى نوظهور تنظيم الفبايى و انتخابى اشعار پراکنده شدند و یکپارچگی منطقی خُم آنها در هم شکست. از اينرو برخی رباعیات وى در آثار شاعران دیگر سرگردان و برخی از دیگران نيز به اشتباه به او منسوب شدند. رباعیاتی که در « خيمۀ خيام» آمده است حين مطالعات يكپارچۀ همۀ آثار خیام در مجموعۀ ١٢-جلدى «راز عمر خیام: پيام شناسى رباعیات در انديشۀ جامعه شناسى ذره-موجى» بطور منطقی بازدوزى و منظوم ترجمه شدند.

در «خيمۀ خيام»، رباعيات وى، مشتمل بر سرودهاى ترديد، امید، و شادی، در سه بخش بر اساس روش تحقیق سه گامى که خیام خود در رسالۀ «الكون و التكليف» معرفی کرد، بطور منطقی برای پاسخگویی به سه پرسش تنظیم شده‌اند.

رباعیات ١-٣٣٨ در بخش اول، سرودهای ترديد، با توضیح دلايل رازآميز بودن حماسۀ او آغاز می شوند و به این سؤال می پردازند که «آیا سعادت وجود دارد؟» سلسله ترتيب آنها از یک استدلال منطقی استقرایی پیروی می کند که از طریق آن خیام از غم نگارى هاى روزمره به كاوش زنجیرۀ عمیق تر علل آنها می پردازد. رباعیات ٣٣٩-٦٨٥ در بخش دوم، سرودهای امید، به سؤال دوم «سعادت چیست؟» مى پردازند. سلسله ترتیب آنها از یک استدلال منطقی قیاسی پیروی می کند که از رباعیات روش شناختی به رباعیات توضیحی و عملی گذار مى كنند. رباعیات ٦٨٦-١٠٠٠ در بخش سوم سرودهای شادی هستند و به سوال سوم “چرا سعادت می تواند وجود داشته باشد؟» مى پردازند. آنها هنوز به صورت قیاسی مرتب شده‌اند ولى عملاً نشان می‌دهند که چگونه می‌توان شادی را از طریق خود شراب شعر او ممکن كرد، با اين درک که انسان هرگز نمی‌تواند با ایجاد غم و اندوه برای دیگران واقعاً سعادتمند شود، زیرا خويشتن انسان و جامعۀ او هميشه همزاد و جهانشمول هستند. آزار دیگری همیشه آزار آن خويشتنى در توست که جلوه گاه آن ديگرى است. از نظر خیام، سعادت می‌تواند با تلاش‌های شادى بخش، خلاق، سازنده و خودنمونه آورانه براى پرورش انسانيت، مانند رباعیاتش، تحقق يابد بشرطى كه از امروزهاى درون و ميان فردى ما آغاز گردند و در جهان گسترش يابند.

رباعیات خیام آن خیمه‌ای است که عمر خيام «خیمه‌دوز» آن بوده است. تخلّص شاعرانه‌اش ملهم از طالع تاریخ تولد صحيح او بود، تاريخى كه در پژوهش مجموعۀ «راز عمر خيام» براى اولين بار يافت شد. استعارۀ «خيمه» همچنین زیربنای هندسۀ عددی مثلث هزار رباعى اوست كه متناسبند با مثلثه هاى خیره‌کنندۀ طالع تاريخ صحيح تولد او، همانطور که او قاعدۀ زرّين مثلث ابداعى خود (مشروح در رسالۀ «ربع دايره») را در طرح اسرارآمیز گنبد شمالی اصفهان زيركانه پنهان کرد. استعاره ای از رباعيات به منزلۀ سرودهاى سیمرغ نیز در ساختار عمیق رباعيات او نهفته است. رباعیات خیام، ترانه‌های بازآيى هزارسالۀ سیمرغ اوست که در خيمۀ ميكده اش به‌عنوان هزار جرعه از شراب تلخ و شیرین شاعرانه‌اش ارائه شده اند.

دكتر وینستون ای. لنگلی، استاد و مدير هيئت علمى سابق دانشگاه ماساچوست در بوستون در ديباچه اى براى آخرین کتاب مجموعۀ ١٢ جلدى «راز عمر خیام» مى گويد: «در واقع، برای اينجانب که در سنین جوانى با رباعيات خیام از منظر ادوارد فیتزجرالد آشنا شدم، مواجهه با مجموعۀ «راز عمر خيام» مانند تجربۀ فضانوردانی بود که برای اولین بار كرۀ زمین را از فضا مشاهده کردند. چنين تجربه اى برايم از قبل حتّى متصوّر نبود. … در آثار خیام، به ویژه در شعر او، دل مشغولى هاى غم نگارانى را مى يابيم که پيشۀ نويسندۀ گیلگمش يا نويسندگانى نظير سوفوکل، شکسپیر و گوته بوده است. با چنان اضطراب، ترديد، و عبث نگرى هايى روبرو می شويم كه طعم داستایفسکی، کی یرکگور، کامو و کوبو آبه را به ما مى چشانند. به تيزبينى هاى بس دقيقى بر مى خوريم كه حس مى  كنيم در محضر بودا، پوشکین و نبوغ عملی داوینچی و بیکن هستيم. و كسى که اهل دل و مسائل ایمان و عقل و عشق و سعادت است، با سخنانى از نظاير ارسطو، سنت آگوستین و آکویناس گرفته تا زارا ژاکوب، جفرسون و بونهوفر مواجه مى شود. برای مثال، سعادت نه فقط حالتى از بهزيستى، بلکه فرآیندى از آزاده زيستى مداوم نيز هست. ... اگرچه زندگی خیام خود داستان شور و شوق جدّى روشنفکرى است كه به آرمان‌های فلسفه، علم و شعر (و شیوه هايى از زندگى كه انزواگزينى و شهرت يا خصوصی و عمومی را با هم مى آميزند) عميقاً وفادار مى باشد، وى جايى را نيز به آنچه بخشی از هویت اوست اختصاص مى دهد، بخشى که نمی توان آنرا ناعادلانه در پژوهش، تاریخ و فرهنگ بشری نادیده گرفت. و آن نقش طنز است — آنچه که با شوخ طبعى معایب عقل، علم، فلسفه (از جمله الهیات)، سیاست، تاریخ، عُرف (هرچند مقدس) را حتی هنگام مواجهه با ناامیدی های عمیق یا فجایع زندگی نقد می کند. همانطور که آریستوفان، سروانتس، ویکو، اراسموس، سانتایانا و چخوف می‌دانستند، استقبال از کمدی بخشی از شناخت، خرد، و تضمین شکوفایی انسان است. شاید بتوان گفت خیام نخستین انسان گراى واقعی بوده است. هر آنچه انسانى است از طریق او به وضوح جلوه گر مى شود.»

دكتر جعفر آقایانی چاوشى، استاد تاريخ فلسفه و شناخت شناسى علم در دانشگاه صنعتی شریف و از پيشگامان ايران در مطالعات علمى عمر خیام مجموعۀ ١٢-جلدى «راز عمر خیام» را «شاهکاری در مطالعات عمر خیام» ارزيابى كرده است.
———————————————————————
دكتر محمدحسين (بهروز) تمجيدى بنیانگذار «اكسير: مرکز عمر خیام براى پژوهش يكپارچه در آرمانشهر، عرفان و علم» (عرفانشهرسازى) (www.okcir.com) و دانشيار سابق نظريه پردازى در جامعه شناسى در دانشگاه ماساچوست در بوستون است.

Mohammad Tamdgidi
OKCIR: Omar Khayyam Center for Integrative Research
pressrelease@okcir.com